ЖИНХЭНЭ ЭРЭГТЭЙ ЭМЭГТЭЙН ЧАНАРУУД

Áèä õ¿í ó÷ðààñ á¿õ õ¿ì¿¿ñèéí àäèë íèéòëýã ìºí ÷àíàðòàé. Õ¿í áîëãîíä áèå ñýòãýë áèé. Ò¿¿íýýñ ãàäíà áèä ýðýãòýé ýñâýë ýìýãòýé áàéäàã. Ãýõäýý ýðýãòýé õ¿í èõýâ÷ëýí ýð õ¿íèé øèíæ¿¿äòýé áàéäàã õýäèé ÷ ººðòºº òºãñ òºãºëäºð ýìýãòýéí çàðèì ÷àíàðóóäûã àãóóëæ áàéäàã áèëýý. Ìºí ¿¿íòýé àäèëààð ýìýãòýé õ¿í þóíû ºìíº ººðòºº ýìýãòýé õ¿íèé øèíæ¿¿äèéã øèíãýýñýí áàéäàã ÷ ýðýãòýé õ¿íèé çàðèì íýã ÷àíàðûã àãóóëäàã. Àìåðèêèéí èíäèàí÷óóäûí ýðòíèé ñóðãààëä “Ýðýãòýé õ¿í á¿ðä ýìýãòýé õ¿í òóñãàãäñàí ýìýãòýé õ¿í á¿ðä ýðýãòýé õ¿íèé òóñãàë áàéäàã þì” ãýæ áàòàëäàã íü ñàíàìñàðã¿é ç¿éë áèø áèëýý. Áèäíèé õ¿éñ ¿ð òîãòîõ ¿åä òîäîðõîéëîãääîã áºãººä Õ áà Ó õðîìîñîìûí á¿ðäëýýñ õàìààðíà : îõèäîä ÕÕ õðîìîñîì õàðèí õºâã¿¿äýä ÕÓ õðîìîñîì áàéäàã. Õ¿í áîëãîíä ýðýãòýé áà ýìýãòýé õ¿íèé øèíæ¿¿ä áàéäàã ÷ ãýñýí òýäíèé àëü íýã íü áèäýíä äàâàìãàéëäàã. Ýìýãòýé õ¿í áîëæ òºðñºí áîë ýìýãòýé õ¿íèé àìüäðàëààð àìüäðàõ ¸ñòîé. Ýðýãòýé õ¿í áîëæ òºðñºí áîë ýðýãòýé õ¿íèé àìüäðàëààð àìüäàðäàã. Õàìãèéí á¿ä¿¿ëýã ýíãèéí íèéãìýýñ õàìãèéí äýâøèëòýò õ¿ðòëýõ á¿õ íèéãýìä ýðýãòýé ýìýãòýé õ¿¿õýä ÿíç á¿ðèéí áèåèéí á¿òýö ñýòãýõ¿é áà òºðõ àðàíøèíòàé áàéäàã áºãººä ýíý ÿëãààíóóä íü ¿ð òîãòñîí ¿åýñ ýõëýí á¿õ àìüäðàëûí òóðø àæèãëàãäàíà ãýäýã íü ñóäàëãààãààð áàòëàãäæýý. ̺í ýíý ÷àíàðóóä èõýíõäýý ÷àíàðààð òîäîðõîéëîãääîãã¿é òºðºëõèéí áàéäàã íü íîòëîãäñîí áàéíà. Ýðýãòýé õ¿¿õä¿¿ä èë¿¿ äàé÷èí, îðîëäëîãîòîé, õºäºë㺺íòýé, òýìöýõ äóðòàé, çàõèð÷ óäèðääàã, òóøààë äýâøèõ õ¿ñýëòýé, õàðààíû õóðö õ¿ðòýõ¿éòýé, õèéñâýð ñýòãýõ¿éòýé, ò¿ðãýí ààø çàíòàé, áèåðõ¿¿ ºíäºð, ýð ýìèéí àæëûí äàé÷èí øàðãóó øèíæòýé áàéäàã. Îõèä íü èë¿¿ õàëàìæòàé, ãýðýý òîõèòîé áàéëãàõ äóðòàé, ñàíàà ñýòãýë òîãòâîðòîé, òàéâàí, õ¿íòýé õàðèëöàõ äóðòàé, èë¿¿ íàðèéí ñîíñãîëòîé, áóñäûí ñýòãýëèéã ìýäýðäýã, èòãýëòýé áàéäàã. Ìýäýýæ õýðýã ýíý îíöëîãóóä íü õ¿ì¿¿ñèéí îð÷íû ñî¸ëîîñ õàìààðàõ áºãººä òóõàéí íèéãìèéí ýðýãòýé ýìýãòýé õ¿í áà õ¿¿õä¿¿äèéí õîîðîíäûí õàðèëöààíààñ õàìààð÷ ¿íäñýýðýý ººð÷ëºãääºã þì. Ãýõäýý ýäãýýð øèíæ¿¿äèéí èõýíõ íü íèéòëýã øèíæ¿¿ä áèëýý. ̺í ò¿¿í÷ëýí áèä ýäãýýð ÷àíàðóóäûí äóíäàæ èëðýë¿¿äèéí òóõàé ÿðüæ áàéãààã òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé. Çàðèì õ¿ì¿¿ñ äóíäàæ òîäîðõîéëîëòîîñ ýðñ ÿëãàãäàæ ò¿¿íèé ýñðýã øèíæ ÷àíàðóóäòàé ÷ áàéæ áîëíî. È-Öçèí ýðýãòýé áà ýìýãòýé õ¿íèé ýð÷èì èäýâõèéã òýäíèé ìºí ÷àíàðûí ÿëãààã îéëãóóëæ ÷àäàõóéö òàéëáàðëàæýý. Äàî õýìýýõ áèëýã òýìäãýýñ ¿çýõýä ýðýãòýé \ÿíü\ áà ýìýãòýé \èíü\ õ¿íèé ýõëýë íü íýã òîéðãèéí õýëáýðò ñàéõàí òààðäàã áàéíà. Òýäãýýð íü ýñðýã òýñðýã áèø àäèëõàí ÷ áèø þì. Õàðèí áèå áèåíýý íºõºæ áàéäàã áàéíà. Íýãíèéõ íü ä¿ðñëýëä íºãººãèéíõ íü ¿ð øèíãýñýí áàéäàã. ¯¿íä Äàî áèëýãäëèéí òàë áîëãîíû äîòîð áàéãàà öýãèéí óòãà ó÷èð îðøäîã. Òýð öýã õî¸ð áàéäàã íü çîõèöîë áà ã¿éöýä øèíæèéã èëòãýæ áàéäàã áàéíà.

Ýìýãòýé õ¿íèé ýõëýë

È–Öçèí íîìëîëûí ¸ñîîð ãàçàð ¿ðãýæ òýíãý𠺺ä áóðõàí ðóó õàðæ áàéäàã. Èéíõ¿¿ ýìýãòýé õ¿íèé ýð÷èì õ¿÷ íü ãàçàð øîðîî, òºðæ áàéãàà õ¿¿õýä ýõ õ¿í áºãººä òýðýýð ¿ðãýëæ áóðõàíòàé õîëáîîòîé áàéäàã. Òýð èòãýëòýé ¿íýí÷ ÷àíàðûã àãóóëäàã. Ýìýãòýé ýõëýëèéí òóëãóóð çàð÷èì íü õàðüöóóëàëòûí çàð÷èì þì. “Á¿ãäèéã ººðòºº áàãòààñíààðàà òýð óëàì õóðö ãèéã¿¿ëäýã. Ò¿¿íèé ãîë øèíæ íü áàÿð áàÿñãàëàíòàé õ¿ðòýõ¿é áºãººä òýðýýð àâàðãà í¿õ àäèë á¿õíèéã õ¿ëýýæ àâäàã”. Ýìýãòýé ýõëýë íü á¿ãäèéã òóñãàñàí ýåëäýã áºãººä äàñàìòãàé òºð¿¿ëæ õîîëëîäîã ýõëýë þì. Õýðâýý áèäýíä ººðñäèéã ìààíü õîîëëîäîã ýõ áàéãààã¿é áîë áèä àìüäàð÷ ÷àäàõã¿é áàéõ áàéñàí. Òýð íü àìüäðàëûí äýìæëýã áà ¿íäýñ íü þì. Ýõ ãýäýã áîë ãàçàð øîðîî áºãººä ò¿¿í äýýð áîëæ áàéãàà á¿õíèéã òýð õàðèóöäàã þì. Áèä àìüäðàõûí òóëä õîîëëîäîã õàðèí õîîë õ¿íñ ýõýýñ èðäýã áºãººä ýõëýýä ýõèéí õºõíººñ äàðààíü ãàçàð ýõýýñ èðäýã þì. Áèäýíä ýíý òýæýýëëýã ýð÷èì õ¿÷ áàéíãà õýðýãòýé áîëäîã. Õîîëëîíî ãýäýã áîë ºãíº ãýñýí ¿ã. Ýìýãòýé ººðèéíõºº ¿íýí÷ èòããýëòýé áàéäàë îðîëäëîãîî ¿ðãýëæ áýëýãëýæ áàéäàã. Ýìýãòýé õ¿í ¿ð èéì ÷àäâàðòàé. Èíü áîë ¿íýí÷ ÷àíàðûí çàð÷èì áà õóâààõààñàà èë¿¿ á¿ãäèéã öóãëóóëäàã õ¿÷ þì. ͺõºð õ¿¿õýä áóñàä õ¿ì¿¿ñ óðãàìàë àìüòíûã òýæýýñíýýðýý ¿íýí÷ øóäàðãà ÷àíàðûí ýìýãòýé ýõëýë íü ººðèé㺺 èëýðõèéëæ õºãæèæ áàéäàã þì. Ýìýãòýé ýõëýëèéí ¿ð á¿òýýë÷ íºëººãººð á¿õ àÿíäàà áàéõ ¸ñòîé õýâýíäýý îðäîã. Óÿí õàòàí øèíæ íü ìºí ë ýìýãòýé õ¿íèé ÷àíàð þì. Æèøýýëáýë ìîä ãàçàðò ã¿íçãèé îðñîí ¿íäñ¿¿äòýé. Ìîä óäààí àìüäàð÷ òîì õ¿÷òýé áîëæ ºñäºã ãýâ÷ òýðýýð ñàëõèíä ãóëçàéæ áîëíî. Ò¿¿íèé ¿íäñ¿¿ä øèð¿¿í ñàëõèíä ò¿ëõýãäýí çîõèöîæ íóãàð÷ ò¿¿íèé äàéðàëòûã ýñýðã¿¿öýæ ÷àäàõààð ãàçàðò òèéì ã¿íçãèé íýâòýðñýí áàéäàã. Áèä æèðýìñýí ýõèéí òóõàé ÿðèõ ¿åä èéì õàðüöóóëàëò ñàíààíä îðäîã. Ò¿¿íèé áèå ººðèéí òýýæ ÿâàà õ¿¿õäýä îëîí òàëààðàà çîõèöîæ äàñàõ ¸ñòîé áîëäîã. ¯ð òîãòîõ, æèðýìñëýõ, õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ ò¿¿íèéã õºõººð õîîëëîõ õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ýíý çàì íü á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààíû äîòîîä õýñýã áîëæ áàéäàã.

Ýðýãòýé õ¿íèé ýõëýë

È–Öçèíèé ¸ñîîð áîë ýðýãòýéí ýð÷èì õ¿÷ íü òýíöâýðò áàéäàëä áàéõäàà òýíãýðòýé àäèëõàí áàéäàã. Òýíãýð ¿ðãýëæ ãàçàð ðóó øèðòäýã áèëýý. Ýðýãòýé õ¿í ýìýãòýé õ¿í ð¿¿ áóðõàíûã îëîõ ãýæ õàðäàã. Ýðýãòýé õ¿íèé ýð÷èì õ¿÷ íü ýð÷ õ¿÷òýé áºãººä ãàäàãø ÷èãëýñýí çîðèëãî ÷èãëýëòýé áàéäàã. Òýðýýð ìýäëýãèéí íýð õ¿íäèéã õàäãàëñàí áàéäàã þì. Ýðýãòýé õ¿íèé ýð÷èì õ¿÷ èéì çîðèëãî ÷èãëýëòýé áàéõàä ººðèé㺺 èëýðõèéëýõýä íü õàðèóöëàãà øààðäàãääàã áèëýý. Õàðèóöëàãà áà òýðã¿¿ëýõ õ¿ñýë íü ýðýãòýé õ¿íèé ýð÷èì õ¿÷íèé ãîë øèíæ áàéäàã þì. Ýä þìñ áîëãîí ººðèéí ºâºðìºö áàéäàëä îðîõ õ¿ðòýë ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäýë á¿õ ýä þìñûã ººð÷èëæ òîäîðõîé õýëáýðò îðóóëñààð áàéäàã. Ýðýãòýé õ¿íèé ýõëýëèéí èëðýëòýé çîõèöóóëàí àìüäàðíà ãýäýã íü ýìõ æóðàì òîãòîîõîä ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãààíû çàìààð ýíõ òàéâàí áà àþóëã¿é áàéäëûã àâ÷ èðíý ãýñýí ¿ã þì. Óëàìæëàë ¸ñîîð æèíõýíý ýð õ¿í õýëñýí àìàíäàà ¿ðãýëæ ¿íýí÷ áàéõ ¸ñòîé áºãººä çºâõºí èéì ¿åä ë òýð õ¿íäýòãýë ¿çäýã. Õýðâýý ýðýãòýé õ¿í àìëàëòàà áèåë¿¿ëáýë òýð Áóðõàíû õ¿í. Õàðèí ò¿¿íä ýðýãòýé õ¿íèé ÷àíàðàà èëýðõèéëýõ õàðèóöëàãà äóòâàë òýð çàí òºëºâèéí õàòóó áàéäàë ººðèéí òóëãóóðûã ãýýäýã. Ýðýãòýé õ¿íèé ýð÷èì õ¿÷ á¿òýýë÷ ¿éëèéí ãàäààä õýëáýðýýð èëýðäýã áºãººä õàðèí ¿éëäýëòýé õàìò áèäíèé á¿òýýñýí ç¿éëèéí òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã þì. Æèíõýíý ýðýãòýé õ¿íèé ýð÷èì õ¿÷ ýìýãòýé õ¿íèéõèéã á¿ðýí íºõäºã. Æèíõýíý ýìýãòýé õ¿í ìàø ¿íýí÷ õàëàìæòàé ºãëºã÷ áàéõ ¸ñòîé. Ýìýãòýé õ¿í á¿òýýë÷ áà õàðèóöëàãàòàé áîëîâ÷ áàñ ñóë òàëòàé áîëäîã. Ýðýãòýé áà ýìýãòýé õ¿íèé ýõëýë¿¿ä íü áèå áèåý íºõºõ òýíöâýðò áàéäàëä îðøäîã áºãººä ýíý íü áèäíèé àìüäðàëûã õàéð ñýòãýë áà çîõèöîë íèéöëèéí ìýäðýìæýýð ä¿¿ðãýäýã þì. Õýðâýý áèä çºâõºí ýìýãòýé õ¿íèé ýñâýë ýðýãòýé õ¿íèé óõàìñàðò òóëãóóðëàâàë áèäíèé óðàì õóãàðàõ áºãººä ó÷èð íü ýíý õî¸ð ýõëýëèéí àëü íü ÷ ýñðýã ýõëýëòýéãýý õîëáîîã¿éãýý𠺺ðòºº ºãºäñºí áîëîìæèéã õýðýãæ¿¿ëæ ÷àääàãã¿é. Èíü áà ßíü íýãäýæ áèå áèåòýéãýý çºâøººðºëöñºí ¿åä ë õ¿íèé ìºí ÷àíà𠺺ðèé㺺 á¿ðýí ã¿éöýä èëýðõèéëæ ÷àääàã. Èéíõ¿¿ íºõºð ýõíýð õî¸ðûí ãýðëýëòèéí íýãäëýýñ ãàäíà áèäíèé ýðýãòýé ýìýãòýé ýõëýë¿¿äèéí äîòîîä íýãäýë áóþó èíü áà ÿíü –íèé ºâºðìºö äîòîîä  ãýð á¿ëèéí àìüäðàë ÷óõàë ãýäãèéã áèä îéëãîëîî. Ýðýãòýé õ¿íèé ýõëýëèéí ¿¿ðýã íü èäýâõèòýé çîõèîí áàéãóóëàõ ñàíàà÷ëàãà ãàðãàõàä õàðèí ýìýãòýé õ¿íèé ýõëýëèéí ¿¿ðýã íü õ¿ðòýæ ìýäðýõ äàñàõ çºâøººðºëöºõºä îðøäîã. Àëü àëü íü àäèëõàí à÷ õîëáîãäîëòîé. Ãýõäýý òèéì äîòîîä àìüäðàë ¿íýõýýð õýðýãòýé ÷ ãýñýí ýðýãòýé õ¿í ººðèéí ýìýãòýé õ¿íèé ÷àíàðóóäûã ýðýãòýé õ¿í øèã õºãæ¿¿ëæ ººðñäèéí õ¿éñíèé æèíõýíý ýðýãòýé áà ýìýãòýé ìºí ÷àíàðûã àëäàõã¿éã õè÷ýýõ õýðýãòýé þì. Ýðýãòýé áà ýìýãòýé õ¿íèé ýõëýëèéí òóéëóóä àð÷èãäàæ ýõýëìýãö íºõºð ýõíýð õî¸ðûí õàðèëöààíä àñóóäëóóä ¿¿ñäýã. Æèíõýíý ýð õ¿í áà ýì õ¿íèé òóéëóóä áèå áèåíýý òàòàæ áàéäàã þì. Ǻâõºí ýíýîéðòóóëàã÷ õ¿÷íèé à÷ààð íºõºð ýõíýð õî¸ð ººðñäèéí õàðèëöààíû ãîî ñàéõàí äàâóó òàëûã á¿ðýí ìýäýõèéí õàìò ýðýãòýé õ¿í áà ýìýãòýé õ¿í áàéõ ãýäýã þó áîëîõûã æèíõýíý ¸ñîîð óõàìñàðëàäàã .